Muzeum Górnictwa Węglowego powstało w 1981 r. w Zabrzu, określanym „stolicą polskiego górnictwa”, w 1981 r. Początkowo podlegało Ministerstwu Górnictwa i było wówczas jedynym państwowym muzeum tej branży w Polsce. Od 1999 r. działało już jako placówka samorządowa Województwa Śląskiego.
Pierwszym dyrektorem instytucji była Krystyna Barszczewska. Jej następcą w 2005 r. został historyk i muzealnik Jan Jurkiewicz, a po nim Marek Dmitriew. Od kwietnia 2013 roku, po połączeniu Muzeum z innymi zabrzańskimi obiektami turystyki przemysłowej, dyrektorem placówek zjednoczonych pod szyldem Muzeum Górnictwa Węglowego jest Bartłomiej Szewczyk.
Podstawą zbiorów była ocalona część spuścizny po Związkowym Muzeum Górniczym w Sosnowcu istniejącym w latach 1948-1972. W wyniku własnych penetracji archiwalnych, poszukiwań terenowych, zakupów i darów, zbiory zostały wzbogacone do ok. 32 tys. eksponatów. Zasadniczą część kolekcji stanowią muzealia techniczne reprezentujące poszczególne działy górnictwa: urabianie, odwadnianie, wentylację, transport, oświetlenie, miernictwo, łączność. Obrazują one rozwój myśli technicznej od prostych narzędzi i mechanizmów po skomplikowane urządzenia poruszane silnikami parowymi i elektrycznymi. Bogate archiwalia (z unikatową kolekcją XVIII- i XIX-wiecznych rysunków technicznych) i zbiory geologiczne (z fascynującym zapisem świata karbońskiego utrwalonym w skamielinach i odciskach) nie wyczerpują jednak tematu górniczego. Jego nieodłączną częścią jest sfera kultury i tradycji. Ilustrują ją kolekcje mundurów i insygniów górniczych, eksponatów związanych z kultem górniczej patronki – św. Barbary oraz zbiory etnograficzne związane z życiem codziennym śląskich kopaczy. Tematykę śląską i górniczą przybliżają: malarstwo, grafika i rzeźba (m.in. niezwykle ciekawa rzeźba w węglu), a także kolekcje medali, kufli i instrumentów muzycznych.
2 kwietnia 2013 roku nastąpiło połączenie Muzeum Górnictwa Węglowego, które miało swoją siedzibę w dawnym gmachu starostwa powiatowego przy ul. 3 Maja 19 z Zabytkową Kopalnią Węgla Kamiennego „Guido”, od 2007 roku będącą samodzielną instytucji kultury Miasta Zabrze i Województwa Śląskiego.
Obecnie w skład Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu wchodzi Kopalnia Guido oraz kompleks Sztolnia Królowa Luiza, składający się z wyrobisk kopalni „Królowa Luiza” i zrewitalizowanego zabrzańskiego odcinka Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej oraz Wieża Ciśnień. Wszystkie te obiekty, po kompleksowej rewitalizacji są jednymi z najciekawszych atrakcji turystycznych Śląska.