Tradycje kulturowe górniczych orkiestr dętych z Górnego Śląska zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego w marcu 2023 roku.
Górnicza orkiestra dęta to zorganizowana formacja muzyczna, powstała i przynależna do macierzystej kopalni. Zwyczajowo zespół przyjmuje nazwę zakładu, z którego się wywodzi, pełniąc dla niego funkcje reprezentacyjne oraz użytkowe. Górnicza orkiestra charakteryzuje się instrumentarium złożonym z instrumentów dętych, w których źródłem dźwięku jest drgający wewnątrz instrumentu słup powietrza. To wspólnota – nie tylko grających w niej muzyków (często pracowników zakładu), ale też członków społeczności zgromadzonych wokół kopalni czy dzielnic, w których funkcjonują zespoły.
Działania orkiestr to jedna z najbardziej efektownych i efektywnych form międzypokoleniowego transferu wartości oraz tradycji kulturowych regionu. Są istotnym elementem tradycji barbórkowych i towarzyszą ceremoniałowi związanemu z tym świętem.
Orkiestry ujęte we wpisie:
- Górnicza Orkiestra Dęta Bytom im. J. Słodczyka (KWK Bobrek, daw. Miechowice)
- Górnicza Orkiestra Dęta KWK Sośnica
- Górnicza Orkiestra Dęta Piekary-Julian
- Miejska Orkiestra Dęta Dębieńsko (KWK Dębieńsko)
- Miejska Orkiestra Dęta Rybnik (KWK Rymer)
- Orkiestra Dęta Kopalni Bolesław Śmiały
- Orkiestra Dęta KWK Bielszowice
- Orkiestra Dęta KWK Borynia
- Orkiestra Dęta KWK Chwałowice
- Orkiestra Dęta KWK Halemba
- Orkiestra Dęta KWK Jankowice
- Orkiestra Dęta KWK Katowice
- Orkiestra Dęta KWK Knurów
- Orkiestra Dęta KWK Murcki-Staszic
- Orkiestra Dęta KWK Mysłowice-Wesoła
- Orkiestra Dęta KWK Piast
- Orkiestra Dęta KWK Pokój
- Orkiestra Dęta KWK Szczygłowice
- Orkiestra Dęta KWK Wieczorek
- Orkiestra Dęta KWK Wujek
- Orkiestra Dęta KWK Zofiówka
- Orkiestra Górnicza Marcel (KWK Marcel)
- Orkiestra KWK Jas-Mos
- Orkiestra KWK Rydułtowy
- Orkiestra Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu (KWK Makoszowy)
- Zakładowa Orkiestra Dęta KWK Pniówek
- Zakładowa Orkiestra Dęta KWK Ziemowit
Zorganizowany ruch muzyczny i zwyczaj muzykowania w górniczej orkiestrze dętej na Górnym Śląsku sięga drugiej połowy XIX wieku. Tradycje gry na instrumentach przekazywane były, i są po dziś, z pokolenia na pokolenie. Umiejętność ta bywała dawniej przydatna w zdobyciu pracy na kopalni, ale i w razie powołania do wojska (wojskowy rodowód orkiestr dętych), stanowiła tez nierzadko przepustkę do lepszego życia. Wraz z rozwojem zakładów przemysłu ciężkiego, rozwijały się przy nich orkiestry dęte. Konsekwentnie od drugiej połowy XIX wieku przez kolejne sto lat orkiestra górnicza przypisywana była. i jest do dziś, do kopalni, stanowiąc o prestiżu i sile przedsiębiorstwa. Muzycy cieszyli się powszechnym szacunkiem, który okazywany był im przy każdej możliwej okazji, uczestniczyli bowiem w życiu wspólnoty i godnie ją reprezentowali. Jeszcze do lat 80. XX wieku przy orkiestrach zakładowych funkcjonowały szkółki, w ramach których kapelmistrz przyuczał muzyków amatorów gry na konkretnych instrumentach, formując skład zespołu.
Orkiestry zakładowe od zawsze rywalizowały o prestiż. Szczyt tego zjawiska przypadł na czasy Polski Ludowej, kiedy to kopalnie prześcigały się w zatrudnianiu solistów, poszerzaniu składów i instrumentarium. Wysyłały swoje orkiestry jako delegatów, świadczących o rozmachu oraz dobrobycie kopalń. Stopniowo szeregi górniczych orkiestr dętych zasilać zaczęli muzycy zawodowi, a twórcy po konserwatoriach zaczęli komponować dla zespołów zakładowych. To okres w którym orkiestry utrzymywane były przez zakłady (składki górnicze), a oferta muzyczna w miejscowych domach kultury bogata była w zajęcia i zespoły, w szeregi których chętnie wstępowali uzdolnieni nie tylko instrumentalnie, ale i wokalnie.
Lata 90. XX wieku przyniosły reformy przemysłu ciężkiego. Wraz z likwidacją kopalń liczba górniczych orkiestr dętych w regionie zmalała. W efekcie stosunkowo niewielka ilość zespołów, które przetrwały, działa do dziś. Rzadziej dziś wychowują, częściej reprezentują i bawią. Obecnie to lokalne instytucje kultury stały się domami dla orkiestr, a lokalne samorządy nierzadko wspierają je finansowo i organizacyjnie.
Dziś to małe, lokalne wspólnoty stają się naturalnymi odbiorcami orkiestr i kontynuatorami lokalnych tradycji. To tam – w miejscowych społecznościach – mimo głębokiego kryzysu i restrukturyzacji lokalnego przemysłu, ten niezbywalny element kulturowego krajobrazu Górnego Śląska nadal funkcjonuje – na stadionach, w parkach, na ulicach, w ogrodach miejskich, w salach koncertowych, na cmentarzach, ale i w ludzkiej pamięci.
Świadectwem pielęgnowania dziedzictwa kulturowego naszego regionu i kultywowania tradycji górniczych orkiestr jest organizowany od 2005 roku Zabrzański Festiwal Orkiestr im. Edwarda E. Czernego. Podczas pierwszego festiwalu wystąpiło sześć orkiestr, a dziś podczas wydarzenia na scenie prezentuje się osiem zespołów. Tradycja trwa…